|
Radioomtale på NRK-P1 Marta
Norheim
Bak den dramatisk tittelen "Kvinnen som forsvant" skjuler det seg ikkje ein spenningsroman der personar fra ein annan stat, ein annan planet eller eit anna kjønn bortfører hovudpersonen. Kvinna som forsvinn i Karin Sveens siste roman gjer det av eigen, fri vilje, om ein da kan snakke om fri vilje når fingertuppane er bitne til blods og frukosten består av kaffi, røyk og valium.
Karin Sveen har tidlegare gjeve ut sju bøker: to romanar, ei novellesamling og resten diktsamlingar, Kvinner og kvinneskjebnar står sentralt i dette forfattarskapet, og handlinga har gjerne vore lagt til Hedmarken.
Romanen "Kvinnen som forsvant" er lagt til Oslo. Hovudpersonen, Tone, har flytta til byen frå ei bygd på Austlandet. Når vi meter henne i boka, er ho midt i trettiåra, ensleg, med universitetsutdanning bak seg. Ho er lærar i ungdomsskulen, godt likt av både elevar og kollegaer.
Tone er ei tilsynelatande vellukka kvinne. Ho spelar sine roller på ein så overtydande måte at ingen forstår at ho er i ferd med å misse grepet fullstendig. Rektor på skulen der ho arbeider er den som først får mistanke om at ikkje alt er som det skal. Den samvitsfulle Tone tek til å skulke. Rektor er ein forstandig mann, og set seg føre å finne ut av kva som er gale. - Det er ein mann inne i bildet, fortel Tone. - Enkemann med barn. Rektor forstår, og sender henne til lege for å få henne sjukmeldt. Legen forstår, og skriv ut nervetablettar, ordnar med psykiatrisk behandling og time hjå hudspesialist for eksem på fingrane.
Tone har blitt eit kasus, men diagnosen er feil. Både mann, barn og hudeksem er dikta opp av Tone sjølv. Det ho verkeleg lir av er så skammeleg, så fylt av tabuførestillingar at ho ikkje eingong drøymer om å utlevere seg til nokon: Tone er einsom. Ikkje på den stilfulle, litterære måten. Det er ikkje "själens ubotliga ensamhet" det handlar om, men den grå, grå mangelen på vener, naboar, slekt som er der når det trengst, som veit av henne, som ser henne. Derfor forsvinn Tone. Romanen skildrar det som hender når Tone ein dag slepper taket i den tunne tråden som knyter henne til det normale livet, nemleg jobben. I ein kald, sur desembermånad forsvinn ho inn i eit sjeleleg grenseland, og ut i eit bymiljø med andre menneske enn dei ein møter på eit lærarrom.
Tone let det skure. Ho sev om dagen og blir nattmenneske. På ein bisarr fest penslar Karin Sveen ut i grelle fargar del vilkåra storbyen har å tilby ensomme menneske. Folka er forkledde og maskerte, klare til å spele dei mest eksotiske roller for kvarandre. Etterkvart løyser dei personlege problema seg opp i alkoholen. Intimiteten florerer mellom folk som knapt kjenner namnet på kvarandre, kjærleikserklæringar vert kviskra i krokane, og Tone får tilbod om å bli med barn av ein vennleg mann som elskar å hjelpe einslege kvinner, han har alt hjelpt fire. Einsemda vert delt og vert dermed dobbel. Den hemmelege forbodne draumen om faste, trygge bånd til kvardagsmenneske blir fortrengt, her hastar det, for natta er kort og snart kjem ein ny dag. Og slike pseudoforhold toler ikkje dagslyset. Livet til nattmenneska i storbyen vert ståande i kontrast til det livet Tone har teke toget bort frå. I heimbygda visste ein av kvarandre. Ein kjende slekta og dermed historia til dei ein møtte. Forholdet mellom folk vart dermed mindre hektisk, mindre intimt og mykje nærare.
Men løysinga for Tone ligg ikkje i å vende tilbake. "Kvinnen som forsvant" går djupare enn til å setje det gode livet på landet opp mot det syndige bylivet. Den bygda Tone braut opp fra finst ikkje lenger, anna enn som bilde i minnet. Foreldra er døde, folk har flytt på seg, alt er forandra, inkludert ho sjølv.
Historia om Tone er mellom anna historia om korleis ulike krefter bryt ned identiteten hjå eit menneske. Tone legg av seg språket sitt og må omsetje seg sjølv og alt sitt til eit anna språk. Sosialt klatrar ho, som mange i sin generasjon, fra arbeidarklassen til eit nytt, diffust akademikarskikt. For hundre år sidan skildra Garborg outsiderakademikaren som bondegut. I 1980-åra er outsideren frå arbeidarklassen og kvinne. Tone har hamna mellom to verdenar, geografisk, sosialt og språkleg. Til slutt opplever ho togturane mellom bygda og byen som det mest verkelege i livet sitt.
Men romanen "Kvinnen som forsvant" er ikkje ein samanhengande jeremiade over kor frykteleg det er å flytte frå bygda til byen. Etterkvart dukkar det opp andre menneske, outsiderar som henne sjølv, men som betre har greidd å ta vare på identiteten. Niåringen Dolly, oppkalla etter Dolly Parton, i naboblokka på Grorud, og tante Sina i heimbygda er slike menneske. Dei er med på å gjere Tone synleg att. Det lukkelege høgdepunktet i boka er jula, som desse tre høgst ulike eksistensane feirar saman. Og sjølv om jula er over etter berre få sider, ber den likevel bod om at det går an å overleve for slike som Tone, og at andre sider ved livet enn togturane etterkvart kan bli verkelege for henne.
Karin Sveen går tett inn på hovudpersonen sin, og har levert eit overtydande portrett av Tone og den kampen ho kjempar. Og inn i dette nærbildet har forfattaren fletta ein solid porsjon samfunnskritikk, utan å verte påtrengande eller belærande. Tone vert eit kasus i sjukejournalane, men ho er slett ikkje sjuk. Ho reagerer tvert om heilt normalt på den enorme belastninga det er å leve aleine utan vener i ein storby. Psykologen blir brukt til å løyse samfunnsproblem, sosial naud blir lindra med tablettar.
Venner fra studietida har gifta seg, fått barn og jobb og har kapsla seg inne i små trygge sirklar utan oddetal. Sosialt press har fjerna Tone frå sitt opphavlege språk, eit språk ho gradvis vender tilbake til utover i boka.
Karin Sveen har tidlegare brukt hedmarksdialekt i romanane sine. Denne gongen skriv ho på bokmål, truleg fordi emnet innbyr til det. Men språket er framleis frodig, saftig og usentimentalt, slik vi kjenner det frå tidlegare. Forfattaren målar fram ein by som har lukt, lyd og smak. Hovudpersonen trer tydeleg fram, trass i at vi aldri får vite korleis ho ser ut. Sveen er raus med biletbruken og vekslar stilsikkert frå lyriske naturstemningar til kvalmande dagen-derpå-skildringar. Det er langt mellom dei norske forfattarane som kan måle seg med Karin Sveen når det gjeld språket, og nettopp språket er med på å gjere "Kvinnen som forsvant" til ei stor leseoppleving. Nokre umotiverte inkonsekvensar mellom radikale og konservative former vert berre pirk i denne samanhengen.
Sveen har valt ei tradisjonell, realistisk form i denne romanen. Det fungerer så avgjort, men likevel - stoffet hadde passa svært godt til ei meir eksperimentell form. Litt skarpare kantar, litt mindre flyt, kunne ha gjort romanen enno eitt hakk betre. Kanhende Sveen prøver det neste gong? Men for all del: "Kvinnen som forsvant" er godt handverk, og det har blitt ei fengslande og viktig bok.
|
